توجه به کيفيت شرائط استجابت دعا روشنگر حقايق تازه اي در زمينه مسأله به ظاهر بغرنج دعاء است و اثر سازنده آن را آشکار مي سازد؛ چنانکه در روايات اسلامي شرايطي بر استجابت دعا وجود دارد. مهمترين ارکان در استجابت دعا بدين شرح است:

1. براي اجابت دعا بايد قبل از هرچيز در پاکي قلب و روح کوشيد و از گناه توبه کرد و خودسازي نمود و از زندگي رهبران الهي الهام گرفت .از امام صادق (عليه السلام) نقل شده که فرمودند: «مبادا هيچ يک از شما از خدا تقاضايي کند مگر اينکه نخست حمد و ثناي او را بجا آورد و درود بر پيامبر و آل او بفرستد بعد به گناه خود نزد او اعتراف و توبه و کند سپس دعا نمايد.

2. در پاکي زندگي از اموال غصب و ظلم و ستم بکوشد و تغذيه او از حرام نباشد.

3 . از مبارزه با فساد و دعوت بسوي حق خودداري نکند، زيرا آنها که امر بمعروف و نهي از منکر را ترک مي گويند دعاي مستجابي ندارند، چنانکه از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) نقل شده: «بايد امر به معروف و نهي از منکر کنيد والا خداوند بدان را بر نيکان شما مسلط مي کند و هر چه دعا کنند مستجاب نخواهد شد». در حقيقت ترک اين وظيفه بزرگ نابسامانيهايي در اجتماع به وجود مي آورد که نتيجه آن خالي ماندن صحنه اجتماع براي بدکاران است و دعا براي برطرف شدن نتايج آن بي اثر است زيرا اين وضع نتيجه قطعي اعمال خود انسان مي باشد .

4 . عمل به پيمانهاي الهي؛ ايمان و عمل صالح و امانت و درستکاري يکي ديگر از شرائط استجابت دعا است زيرا آن کس که به عهد خويش در برابر پروردگارش وفا نکند نبايد انتظار داشته باشد که مشمول وعده اجابت دعا از ناحيه پروردگار باشد . نقل است که فردي نزد اميرمؤمنان علي(عليه السلام) از عدم استجابت دعايش شکايت کرد و گفت با اينکه خداوند فرموده دعا کنيد من اجابت مي کنم، چرا ما دعا مي کنيم و به اجابت نمي رسد؟ امام در پاسخ فرمود: قلب و فکر شما در هشت چيز خيانت کرده (لذا دعايتان مستجاب نمي شود: 1 .شما خدا را شناخته ايد اما حق او را ادا نکرده ايد، به همين دليل شناخت شما سودي بحالتان نداشته! 2 . شما به فرستاده او ايمان آورده ايد سپس با سنتش به مخالفت برخاسته ايد ثمره ايمان شما کجا است؟ 3 . کتاب او را خوانده ايد ولي به آن عمل نکرده ايد، گفتيد شنيديم و اطاعت کرديم سپس به مخالفت برخاستيد! 4 . شما مي گوئيد از مجازات و کيفر خدا مي ترسيد، اما همواره کارهايي مي کنيد که شما را به آن نزديک مي سازد.

5 . مي گوئيد به پاداش الهي علاقه داريد اما همواره کاري انجام مي دهيد که شما را از آن دور مي سازد .

6 . نعمت خدا را مي خوريد و حق شکر او را ادا نمي کنيد .

7 ـ به شما دستور داده دشمن شيطان باشيد (و شما طرح دوستي با او مي ريزيد) ادعاي دشمني با شيطان داريد اما عملاً با او مخالفت نمي کنيد .

8 . شما عيوب مردم را نصب العين خود ساخته و عيوب خود را پشت سر افکنده ايد. با اين حال چگونه انتظار داريد دعايتان به اجابت برسد در حالي که خودتان درهاي آنرا بسته ايد؟ تقوا پيشه کنيد، اعمال خويش را اصلاح نمائيد امر به معروف و نهي از منکر کنيد تا دعاي شما به اجابت برسد». اين حديث پرمعني با صراحت مي گويد: وعده خداوند به اجابت دعا يک وعده مشروط است نه مطلق، مشروط به آنکه شما به وعده ها و پيمانهاي خود عمل کنيد در حالي که شما از 8 راه پيمان شکني کرده ايد و اگر به اين پيمان شکني پايان دهيد دعاي شما مستجاب مي شود

. ديگر از شرائط استجابت دعا توأم گشتن آن با عمل و تلاش و کوشش است در کلمات قصار اميرمؤمنان علي (عليه السلام) مي خوانيم: «الداعي بلاعمل کالرامي بلاوتر؛ دعا کننده بدون عمل و تلاش مانند تيرانداز بدون «زه» است» با توجه به اينکه «وتر» (زه) عامل حرکت و وسيله پيش راندن تير به سوي هدف است نقش «عمل» در تأثير «دعا» روشن مي گردد . مجموع شرائط پنجگانه فوق روشنگر اين واقعيت است که دعا نه تنها نبايد جانشين اسباب طبيعي و وسائل عادي براي وصول به هدف گردد، بلکه براي اجابت آن بايد در برنامه هاي زندگي دعا کننده دگرگوني کلي به عمل آيد، روحيات شخص نوسازي شود و در اعمال پيشين تجديد نظر گردد.

منابع: 1 ـقمي، سفينة البحار، ج 1: 448-449. 2ـمکارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 1: 643. 3-مکارم شيرازي، يکصد و هشتاد پرسش: 222.