با وجود اين همه دام هاي گسترده و رنگ رنگ شيطان، چگونه مي توان در مصاف با او که تجربه چندين هزارساله در گمراهي آدميان دارد، پيروز شد؟ سلسله مقالات شيطان‌شناسي، که با عنوان «شناختنامه شيطان»، هر از چندگاه، به محضر عزيز بازديدکنندگان اين پنجره نوراني، پيش‌کش مي‌شود، تلاش دارد تا به ترسيم خطوط و زواياي پيدا و پنهان چهره پليد شيطان از منظر قرآن و روايات بنشيند. چنانکه مي‌دانيد در داستان خلقت نياي بزرگ ما، حضرت آدم(ع)، شيطان از سجده بر حضرتش سرتابيد. در نتيجه از قاف قله قرب خدا به حضيض عالم دنيا فرو غلطيد. پيش از هبوط اما از صحنه گردان گيتي خواست تا قدرت و مکنتي بدو بخشد تا بتواند از گرده ابناي آدم (ع) انتقام کشد.

از آن روز تا امروز، اين گرگ ايمان‌خوار به هر ابزاري که بتواند او رو بدين هدف شوم برساند، دست مي يازد؛ تسويل يا تزيين و الخ. اما مهمترين ابزار کار شيطان، وسوسه است که دامي است بسيار مخوف و گاه نامرئي. او دائم بر فراز قلب آدمي چرخ مي زند و پرواز مي کند تا در يک فرصت مغتنم، باند مناسب براي فرود بيابد آنگاه آنقدر در گوش قلب آدمي، مي دمد تا عنان اختيارش را بدست گيرد. آن وقت است که هر کجا بخواهد مي کشد و مي تازد.

قرآن اين واقعيت را بيان کرده و از وصف طائف براي شيطان استفاده مي کند: إِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون (اعراف/21). براستي با اين همه دام هاي گسترده و رنگ رنگ شيطان، چگونه مي توان در مصاف با او که تجربه چندين هزارساله در گمراهي آدميان دارد، پيروز شد؟ آن هم نبردگاه خطرخيزي که حتي خدا در فرجامين سوره حبل متينش، به رسول امينش خطاب مي کند که به سه دستگيره بزرگ من (سه صفت ربوبيت، ملوکيت و الوهيت)، پناهنده شو. تا بتواني از شر و کيدش ايمن شوي: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ/ مَلِکِ النَّاسِ/ إِلَهِ النَّاسِ/ مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ(ناس/1-4) اما بشنويد از شيخ صدوق، اين بزرگمحدث جهان اسلام که در امالي شريفش آورده است: وقتى آيه ” وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ"، نازل شد ابليس به بالاى کوهى در مکه رفت که آن را کوه” ثوير” مى نامند. و به بلندترين آوازش عفريت هاى خود را صدا زد، همه نزدش جمع شدند، پرسيدند اى بزرگ ما مگر چه شده که ما را نزد خود خواندى؟ گفت: اين آيه نازل شده، کداميک از شما است که اثر آن را خنثى سازد، عفريتى از شيطانها برخاست و گفت: من از اين راه آن را خنثى مى کنم. شيطان گفت: نه، اين کار از تو بر نمى آيد. عفريتى ديگر برخاست و مثل همان سخن را گفت، و مثل آن پاسخ را شنيد. در درون جان همه، زمينه الهام و وحي هست.

اما بستگي دارد به اينکه گيرنده قلبش را به کدامين سو بچرخاند، فرشته يا اهريمن وسواس خناس گفت: اين کار را به من واگذار، پرسيد از چه راهى آن را خنثى خواهى کرد؟ گفت: به آنان وعده مى دهم، آرزومندشان مى کنم تا مرتکب خطا و گناه شوند، وقتى در گناه واقع شدند، استغفار را از يادشان مى برم. شيطان گفت: آرى تو، به درد اين کار مى خورى، و او را موکل بر اين ماموريت کرد، تا روز قيامت «1» امام صادق عليه السلام فرمود: «ما من قلب الاّ و له اذنان علي احداهما ملک مرشد و علي الاخري شيطان مفتّن هذا يأمره و هذا يزجره: الشّيطان يأمره بالمعاصي و الملک يزجره عنها هو قول الله عزّوجّل عن اليمين و عن الشّمال قعيد، ما يلفظ من قولٍ الاّ لديه رقيب عتيد.(2) هيچ قلبي نيست مگر آنکه داراي دو گوش است که بر يکي از آن دو، فرشته اي راهنما و بر ديگري شيطاني فتنه گر قرار دارد. اين (شيطان) او را امر مي کند و آن (فرشته) او را پرهيز مي دهد. شيطان او را به گناه امر مي کند و فرشته او را از ارتکاب آن برحذر مي دارد و اين همان فرموده ي خداي عزّوجّل است که فرمود: «در طرف راست و چپ نشسته اند، [آدمي] سخن نمي گويد، مگر آنکه نزد او مراقبي آماده است». آري! در درون جان همه، زمينه الهام و وحي هست. اما بستگي دارد به اينکه گيرنده قلبش را به کدامين سو بچرخاند، فرشته يا اهريمن.

براستي راه مصون ماندن از وساوس شيطان چيست؟

استاد جوادي عاملي، مفسر فرزانه قرآن در اين باره رهنمودي دارند که به گوش جان مي نيوشيم: “در جريان آماده بودن براي سفر آخرت در بيانات نوراني اميرالمؤمنين(سلام الله عليه) آمده است که وجود مبارک حضرت، هر شب بعد از نماز عشاء قبل از اينکه جمعيت از مسجد متفرّق بشوند با صداي رسا که همه بشنوند مي فرمود: «تَجهزّوا رَحِمَکُمُ الله» آقايان بارهايتان را ببنديد آماده باشيد.[خود را براي سفر آخرت آماده کنيد]. اگر مطلب علمي را انسان يک بار گفت بار دوم خسته کننده است، براي اينکه طرف مقابل آن را مي فهمد، اما موعظه و نصيحت را هر وقت هم که انسان بازگو کند جا دارد، براي اينکه از آن طرف وسوسه دائمي است. مگر شيطان يک بار وسوسه مي کند؟ مگر اين شورش قلب يک بار است؟ (الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ* مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ) وسوسه شيطان هر روز هست. اگر وسوسه هر روز هست اگر دام شيطان هر روز هست، موعظه هم بايد هر روز باشد. اگر کسي دستش زخم بود و مرتب روي اين زخم مگس بنشيند، پشه بنشيند، هر روز بايد ضدّعفوني کند نبايد بگويد ديروز ضد عفوني را انجام دادم و ديگر کافي است، اين ﴿يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ﴾ هر روز هست. مگر مي شود که شيطان ما را رها کند؟ وقتي وسوسه هر روز شد خب درمانش هم بايد هر روز باشد و درمانش هم موعظه است، درمانش تزکيه است.