براي پاسخ به اين سئوال که آيا ارواح و اجنه توانايي حمله به انسان و آزار و اذيت او را دارند، بايد چند نکته را توضيح دهيم:

1. چيستي جن و روح: جن در لغت به معناى پوشيدگى و پنهانى است. اين واژه در موارد متعددي در قرآن ذکر شده است و سوره‏اى به همين نام در قرآن وجود دارد که در آن برخي از ويژگي‌هاي اين موجود پنهان، بيان شده است. برطبق آياتي از ديگر سوره‌هاي قرآن اين موجود همانند انسان مادى بوده و از آتش [1] و يا آميخته‏ اى از آتش [2] آفريده شده است. و موجودى است با شعور و اراده که به اقتضاى طبيعتش از حواس بشر پوشيده است و در شرايط عادى، قابل درک حسى نيست. او مانند انسان، مکلف است [3] و در آخرت برانگيخته مى‏شود. و در اين جهان مى‏ تواند مطيع يا عاصى، مؤمن يا مشرک باشد. [4] و مؤمنين آنها در خدمت ائمه(ع) بوده و انسانهاي مؤمن و شيعه را برادر خود مي‏ خوانند. [5]

همچنين حقيقت و ماهيت روح و نحوه فعاليت آن يکي از پيچيده‌ترين مسائلي است که تا کنون دانش بشري قادر به درک آن نشده است و همين امر باعث اختلاف رأي انديشمندان درباره آن شده است به گونه اي که «به گفته بعضي از دانشمندان در حدود هزار نظريه پيرامون حقيقت روح و ديگر مسائل مربوط به آن اظهار شده است». [6]

قرآن کريم نيز بر عدم قدرت و توانايي انسان نسبت به شناخت روح تأکيد مي‌کند: «و از تو درباره “روح” سؤال مى‏کنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندکى از دانش، به شما داده نشده است!». [7]

طبق آيات و روايات روح انسان، جوهري است مجرد که زنده و توانا و دانا و مختار است که از آن به نفس ناطقه يا روان هم تعبير مي‌شود. [8] اين موجود محدود و محصور در زمان و مکان نيست. به همين دليل مي‌تواند پس از مرگ از مسائل دنيا آگاهي پيدا کند.

تعلق روح به بدن تعلق تدبيري است، يعني روح داراي حيات بالاصاله است و تا به بدن متعلق است بدن نيز از وى کسب حيات مي‌کند و هنگامي که از بدن مفارقت نمود بدن خواص حيات خود را از دست مي‌دهد و به تدريج متلاشى مي شود گرچه روح همچنان به حيات خود ادامه مي‌دهد. [9]

2. توانايي هاي جن و روح: اگرچه جن از نظر قدرت فکرى ضعيف است زيرا درک او، درکى عقلى و قوى نيست و حداکثر خيالى و وهمى است ولى قدرت فيزيکي او زياد است،از جمله مى‏تواند با سرعت زياد کارهاى خارق‌العاده انجام دهد و بارهاي سنگينى را در کمترين زمان جابه‏ جا کند. در قرآن مجيد داستان حضرت سليمان (ع)وقتى عفريتى از جن مدعى مى‏شود که مي تواند تخت بلقيس را در زمان بسيار اندکي از سرزمين بسيار دوري منتقل کند و به نزدآن حضرت بياورد، [10] حضرت سليمان او را تکذيب نمى ‏کند. [11] اين دليل برقدرت فوق العاده اجنه است. در باره آزار و اذيت جنيان و ضرر وارد کردن به انسانها، مرحوم شيخ مفيد در کتاب «ارشاد» آورده است: «در آثاري از ابن عباس نقل شده: زماني که پيامبر اسلام (ص) به قصد جنگ با قبيله بني مصطلق از مدينه خارج شد، هنگام شب به دره وحشتناک و صعب العبوري رسيد.

اواخر شب جبرئيل بر آن حضرت نازل شد و خبر داد که طايفه اي از جن در وسط دره جمع شده و قصد مکر و شر و آزار و اذيت شما و اصحابتان را دارند». [12] از اين قضيه معلوم مي‌شود که حتي افراد مؤمن و نيکوکار ممکن است مورد آزار و اذيت گروه‌ها و افرادي از جن قرار گيرند. البته بايد توجه داشت که اگر چه وجود جن امري واقعي است و آن ها در نوع خود شرور و صالح دارند و قدرت انجام کارهاي بزرگ و فوق‌العاده اي دارند، اما واقعيت آن است که بيش از اندازه در باره اين موجودات بزرگنمايي شده است و دروغ‌ها و خرافات زيادى در باره اين موجود در اذهان مردم وجود دارد مثل اينکه آنها را صرفا موذي و پرآزار، کينه توز و بد رفتار مي‌دانند که اگر يک ظرف آب داغ بريزيد، آنها خانه‏‌هايى را به آتش مى ‏کشند و موهوماتي از اين قبيل که با هيچ عقل و منطقي مناسبت ندارد و قابل قبول نيست [13] علاوه براي انسان اين امکان وجود دارد که با اتخاذ شيوه هايي از آزار آنان در امان بماند.

در باره قدرت روح بايد گفت از آنجا که روح، يک امر مادّي نيست؛ محدوديت ماده را ندارد و به سان اشعه خورشيد که از وراي شيشه و ابر به داخل اتاق و منزل مي‏تابد و هيچ کدام از آنها نمي‏تواند مانع از حضور و حرکت حيات آفرين ذرّات آن شود، مي تواند در همه جا حاضر شود. چنانکه از آيات و روايات استفاده مي شود که روح انسانها پس از مرگ مي توانند از مسائل دنيا آگاهي پيدا کنند و ارواح مؤمنان بر حسب قدر و اندازه فضيلت شان کم و بيش خانواده‌شان را زيارت مي‌کنند . [14] البته طبق روايات اين امتيازات ، اختصاص به ارواح مؤمنان داشته که با اذن خداوند از آزادي نسبي برخوردارند، اما ارواح کافران و مشرکان و کساني که اهل پليدي و ظلمند، در وادي برهوت به بند کشيده شده و در عقاب اعمال خود گرفتارند و نمي توانند آزادانه رفت و آمد کنند. بر اين اساس نظريه اذيت و آزار ارواح خبيثه و سرگردان و تأثير گذاري آنان در موفقيت يا عدم موفقيت انسان در کارها فرضيه اي پوچ و تو خالي و عاري از ادله عقلي، تجربي و نقلي است؛ زيرا پر واضح است که نه ارواح آنقدر بيکارند که بي جهت در کار خلق الله دخالت کنند، [15] و نه چنين قدرت و اجازه اي از سوي خداوند دارند؛ زيرا اوست که تنها مؤثر در عالم وجود است.

منابع: [1] حجر، 27: “والجانَّ خلقناه من قبلُ من نارالسموم"، و جان را از پيش، از آتش زهرآگين آفريديم.

[2] رحمن، 15: “وخلق الجان من مارج من نار"؛ و جن را از آميخته‏اى از آتش آفريديم.

[3] حِجر، 29-42، جن، 11-15

[4] قاموس قرآن، واژه‏ى جن.

[5] نک: آيا جنيان مسلمان و غير مسلمان دارند؟ ؛ ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، ناشر مکتب الاعلام الاسلامي، 1403 ه. ق، 1362 ه. ش، ج 2 ، ص 11، ح 2658؛ اصول کافي (مترجم)، ج 2، کتاب الحجة، “باب آمدن جن نزد ائمه(ع) و پرسيدن از مسايل ديني"، ص 243، ح 4. لازم به يادآوري است 7 حديث ديگر درباره جن در همين کتاب آورده شده است؛ سفينة البحار، للشيخ عباس القمي، دار الاسوه، الطبعة الثانية، 1416 ه. ق، ج 1، باب الجيم بعده النون، ص 673؛ معارف قرآن، استاد مصباح يزدي، ص 316 .

[6] نک: مکارم شيرازي، 50 درس اصول عقائد براي جوانان.

[7] اسراء، 85. «وَ يَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلا»

[8] آنجا که سخن از ارتباط روح با جسم است و تاثير متقابل اين دو در يکديگر، نام” روان” را بر آن مى‏گذاريم و آنجا که پديده‏هاى روحى جداى از جسم مورد بحث قرار مى ‏گيرند نام روح را به کار مى ‏بريم.

[9] نک: ترجمه الميزان، ج ‏19، ص344.

[10] نمل، 40 - 30.

[11] جوادى آملي، عبدالله، تفسير موضوعى، ج1، ص 119.

[12] شيخ مفيد، ارشاد، ص ۳۹۹ . ،به نقل از سايت تبيان

[13] مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 25، دارالکتب الاسلاميه، چاپ نهم، ص155 و 156.(با دخل و تصرف)

[14] مجلسى، بحارالانوار، ج 6، ص 268 .

[15] مکارم شيرازي، ناصر، ارتباط با ارواح، انتشارات نسل جوان، چاپ دهم، ص162.برگرفته ازباشگاه خبرنگاران